Hoe fout loopt het zondag met het nieuwe elektronisch stemsysteem?

Het nieuwe systeem van elektronisch stemmen dat we zondag bij de gemeenteraadsverkiezingen gaan gebruiken, toont geen respect voor de kiezer.

Het nieuwe systeem van elektronisch stemmen dat we zondag bij de gemeenteraadsverkiezingen gaan gebruiken, toont geen respect voor de kiezer. Het is een typisch uitvloeisel van organisatiegericht denken en van waarschijnlijk van compromisbeslissing by committee. Het zal leiden tot democratische vervreemding. Het klinkt wijds en sinister, maar ik vrees dat het zo zal zijn.

De nieuwe stemcomputers zien er blits uit en gisterenavond kon ik er eentje testen – zondag vervul ik (met veel zin, overigens) het stukje democratische burgertaak dat voorzitter van een stembureau heet.

Maar er is een probleem dat we niet mogen onderschatten. De kiesverrichting is een stuk ingewikkelder geworden tegenover het vorige systeem. Daar duidde je met de styluspen de kandidaten aan en je ging met de magneetkaart naar de elektronische urne, waar je de kaart instopte. In feite zeer vergelijkbaar met wat je daarvoor met potlood en papier deed.

Bij het nieuwe systeem stop je ook een kaart (chipkaart) in de stemcomputer en druk je met de vingers op het touchscreen (dat werkt correct). Na bevestiging van je keuze wordt er een strook papier met code en je keuze afgedrukt. Dat papier neem je met de chipkaart mee naar de urne. De code op het papiertje wordt ingescand en de bijzitter stopt het papier in de urne; de kaart gaat naar de tafel en wordt klaargemaakt voor een volgende kiezer.

Enkele handelingen kloppen niet met de toptaak van de kiezer op dat moment:

•de kiezer stopt zijn stem niet in een urne (wereldwijd symbool van stemmen)
•het inscannen van de code is een bijkomende stap die tot verwarring leidt (heb ik mijn stem nu uitgebracht of nog niet?)
•onzekerheid over het geheim van de stemming: de persoonlijke geheime keuze staat op het papiertje (het is zeer moeilijk om mee te kijken, zeker als het correct gevouwen is zoals op de instructies – maar dat is al een als) en bij het inscannen verschijnt er op het scherm van de voorzitterscomputer een signaal dat de scan gelukt is. De kiezer ziet niet wat de voorzitter ziet. De voorzitter ziet zijn stem niet (het geheim is gegarandeerd) maar de kiezer weet dat niet.

Waarom die bijkomende stap van het scannen in de procedure is gebracht, is mij een totaal raadsel. Wat zijn immers de toptaken in een stembureau:

•vlot en ondubbelzinnig uitvoeren van de kiesverrichting
•geheim van de stemming en de zekerheid dat de stem geheim is genoteerd
•en in derde instantie: als ik mij heb vergist, kan ik dan nog corrigeren.

Geen van de drie is bij dit systeem gerespecteerd vanuit het oogpunt van de klant – de kiezer. Het is een al te typisch geval van verkeerde usability geworden. Lees de 12 stappen of kijk naar het filmpje. En toch, het systeem is uitgewerkt door samenwerking van ongeveer alle Belgische universiteiten. Het zou dus het ideale systeem moeten zijn. Tenzij het een samenraapsel geworden is van compromissen, een slecht voorbeeld van project management by committee.

Het is me duidelijk geworden dat het systeem zeker ideaal is vanuit de overheid bekeken. Het geheim van de stemming is voldaan, en de procedures verzekeren dat de kiesverrichtingen reglementair correct zullen verlopen. De Raad van Europa zal tevreden zijn, er zullen geen waarnemers of UNO-blauwhelmen nodig zijn.

Ervaringen met stembureaus leren evenwel dat zeer veel mensen, tot een kiezer op drie, bij het vorige elektronisch stemmen assistentie nodig hadden. Geroutineerde bureauvoorzitters en -bijzitters weten ook dat er een groeiende groep mensen is met een aversie tegenover het systeem. Zowel inzake assistentie als aversie gaat het niet enkel over oudere mensen, maar ook over mensen die onzeker tot zeer achterdochtig zijn over het geheim van de stem.

Dat is verontrustend. Het is geweten dat het aantal blanco stemmen stijgt en dat minder kiezers opdagen ondanks de opkomstplicht. Dat ligt allicht meer aan het politieke klimaat dan aan de procedures, maar reden te meer dat de kiesverrichtingen zo eenvoudig en waterdicht zouden moeten zijn dat dàt tenminste geen excuus is om weg te blijven. Hier dreigt immers een vergroting van het democratisch deficit, zoals de politicologen dat noemen. Hier dreigt een groep mensen uitgesloten te raken van hun democratisch recht – in de eerste plaats mensen die niet of niet vlot vertrouwd zijn met computers. Veel te weinig wordt ingezien dat computersystemen een dwingende logica opleggen die zeer ver kan staan van het alledaagse gezond verstand of van alledaagse handelingen.

In dit geval dreigen de procedures veel te ver af te staan van het iconische gebruik van het stemformulier en de urne.

ICT-systemen moeten taakgericht zijn. Ze moeten de toptaken erkennen en ze efficiënt laten uitvoeren. Naar mijn gevoel wordt met deze stemcomputers elke regel van usability en klantgerichtheid overtreden.

We zullen zondag zien. Zoals ik zei, ik heb er zin in, omdat verkiezingen de hoogmis van de democratie zijn. Maar ik ben er niet helemaal gerust in. Ik zal achteraf graag nuanceringen aanbrengen of mijn ongelijk erkennen.

(Overigens: de procedures voor de voorzitter van het stembureau zijn ook behoorlijk ingewikkeld, zowel voor het opstarten van de systemen als bijhouden van gegevens en afsluiten van de kiesverrichtingen. De stembureaus gaan open om 8 uur. De voorzitter moet zondag om 6u30 op post zijn. Een half uur vroeger dan bij het vorige systeem. Computers maken alles sneller, mijn oor.)