‘Laten we ons zomaar meeslepen in de uitbouw van een Nederlandse surveillancestaat?’

CDA-leider Sybrand Buma stelt dat het Nederlandse kabinet de uitslag van het referendum over de controversiële ‘sleepwet’ hoe dan ook zal negeren. “Nederland, net zoals vele andere landen, schuift op naar een massasurveillancestaat waarin burgers beschouwd worden als toekomstige verdachten”, reageert privacy-expert Matthias Dobbelaere-Welvaert.

De vernieuwde wet op de Inlichtingen- en veiligheidsdiensten, ook wel de Sleepwet genaamd, voorziet in een stevige uitbreiding van de middelen die deze diensten mogen inzetten. De term sleepwet verwijst naar de toelating om massaal onlinecommunicatie af te luisteren, ook van burgers die niet verdacht worden van criminele feiten. Woont er een verdacht persoon in een gemeente, dan mogen bijvoorbeeld alle inwoners uit die gemeente worden afgeluisterd. Alle geautomatiseerde apparaten mogen ‘gehackt’ worden (smartphones, computers, tablets etc.). Een geheime DNA-databank mag aangelegd worden, waar iedereen uiteindelijk dreigt in te verzeilen.

De Nederlandse Raad van State en andere organisaties uitten reeds eerder hun zorgen over deze wet.

Referendum

Referenda zijn dezer dagen best populair in Europa. Hoewel het ene referendum al meer juridische slagkracht heeft dan het andere, voldoet het Nederlandse referendum aan alle eisen die men stelt. Zo haalden vier studenten van de Universiteit van Amsterdam meer dan 400.000 handtekeningen op (ver boven de vereiste 300.000 dus).

Het verdient enige bewondering. De bescherming van privacy is een oefening die men bij wijlen maar moeilijk uitlegt aan de man in de straat. De veelgebruikte drogreden ‘ik heb toch niets te verbergen’ tiert welig. De gemiddelde burger ligt meer wakker van hoe de buurman zijn nieuwe zwembad kon betalen, eerder dan van de steeds meer frappante machtsdrang van overheden.

Die bewondering wordt echter niet gedeeld door het nieuwe kabinet. CDA-leider Sybrand Buma stelde in een interview dat het kabinet niets zou doen met de uitslag van het referendum. “Hier ga ik uiteindelijk de keuze maken dat we dit referendum niet beschouwen als een echt referendum. Ik wil dat de sleepwet doorgaat”. Dit standpunt wordt volgens Buma gedeeld door de coalitiepartners. Met andere woorden: leuk geprobeerd, maar we doen er niks mee. Ook nog volgens Buma gaat de meerderheid van de Nederlanders toch voor stemmen, omdat “ze wel inzien hoe belangrijk de Sleepwet wel is”. Om zeker te zijn dat het referendum geen juridische stokken in de wielen zal steken, stelt Buma dat ze het referendum als “rest van het verleden” helemaal willen afschaffen. Het leven is goed als politicus.

Massasurveillance

Nederland, net zoals vele andere landen, schuift dichter op naar een massasurveillancestaat. Verworven mensenrechten zoals artikel 8 en 10 EVRM (Bescherming van Privacy en Vrijheid van Meningsuiting) komen steeds harder onder druk. Het grondbeginsel van het strafrecht, de praesumptio innocentiae of de onschuldpresumptie, wordt steeds meer met de voeten getreden. Overheden beschouwen hun burgers als toekomstige verdachten.

Het doet vaag denken aan het langverwachte wetsvoorstel van Jan Jambon, waarbij men via intelligente ANPR-camera’s graag één jaar lang al uw verplaatsingen op de weg zou willen bijhouden. Ook onze overheid gaat er dus de facto van uit dat wij allen misdadigers (in wording) zijn. Het handelt immers niet om gerichte controle of een signalisatiemogelijkheid van een verdachte nummerplaat, het betreft het bijhouden van een onnoemelijke grote dataset van verplaatsingen, en dus identiteitsgegevens. Groot protest blijft voorlopig uit, al neemt zelfs de anders zo voorzichtige Privacycommissie de term ‘massasurveillance’ in de mond.

Dit alles staat in schril contrast met de Europese Unie die, in een wereld van overheidscontrole, steeds meer als privacywaakhond op het toneel verschijnt. Er is al veel inkt gevloeid over de nieuwe strenge privacywetgeving (de GDPR) – het één al nuttiger dan het andere – maar het staat vast dat Europa privacy van haar burgers als essentieel beschouwt. De Nationale Staten lijken deze boodschap nog niet helemaal begrepen te hebben.

Bent u al bang?

Angst werkt. Politici, verkopers, media. Ze jagen u al eens graag de daver op het lijf, zodat u in stilte alle maatregelen die indruisen tegen gevestigde mensenrechten voor waar aanneemt. De vaak irreële angst voor terreur, islamisering, geweld en talloze andere zaken worden gecultiveerd door bepaalde politieke partijen. Dat hun electoraat blindelings en kritiekloos volgt, is mooi meegenomen, maar het geeft hen vooral een mandaat om wetgeving aan te nemen die vroeger vaak ondenkbaar zou zijn.

Filosoof en psychiater Damiaan Denys drukt het in De Volkskrant zo uit: “Omdat angst niet om de realiteit gaat, maar om fictie. Die fictie is oneindig. Ik kan mij het zotste voorstellen. En omdat die fictie niet toetsbaar is aan de realiteit, kan het alleen maar erger worden. Angst is normaal geworden, als je niet angstig bent, word je bijna als abnormaal beschouwd.”