‘Ons intuïtief denkvermogen maakt ons superieur aan machines’

In zijn nieuwe boek neemt businessfilosoof Jochanan Eynikel de toekomst van mens en technologie onder de loep. Data News biedt u een exclusieve voorpublicatie uit Robot aan het stuur aan: ‘Op bepaalde vlakken, zoals lichamelijke intelligentie en sociale vaardigheden zoals het tonen van empathie, zijn we de technologie nog ver voor.’

Dat computers ooit volledig zullen kunnen denken zoals een mens is hoegenaamd niet zeker. De wet van Moore stelt dat de reken- kracht van computers circa elke twee jaar verdubbelt. In rekenkracht zijn computers de mens daarom al ver vooruit. Maar een mens rekent niet alleen. Mensen zijn ook emotionele en lichamelijke wezens. In vergelijking met machines is onze irrationaliteit – het feit dat we soms onberekenbaar zijn – misschien wel onze meest menselijke eigenschap.

In zijn bestseller Ons feilbare denken (Thinking Fast and Slow, 2011) argumenteert de bekende psycholoog Daniel Kahneman dat de mens twee manieren van denken kent. Het snelle, onbewuste, instinctieve, emotionele denken, wat hij ‘systeem 1’ noemt en het trage, bewuste, berekende, logische denken, ‘systeem 2’. Wegvluchten bij gevaar of je moedertaal spreken zijn voorbeelden van handelingen die volgen uit systeem 1. Het zijn handelingen die we door vaardigheid op automatische piloot uitvoeren en dus heel snel kunnen doen. Een raadsel oplossen of een vreemde taal spreken zijn voorbeelden van ‘systeem 2’-denken: om ze goed uit te voeren, moeten de meeste mensen er goed over nadenken en bepaalde (spel)regels toepassen op een bepaal- de situatie. Door oefening kunnen sommige zaken verschuiven van systeem 1 naar 2. Leren autorijden is daar een voorbeeld van. In het begin denken we heel bewust na bij elke handeling, zoals bij het af- slaan. Eerst het gebruik van de richtingaanwijzer, vervolgens remmen, ontkoppelen, schakelen en ten slotte opnieuw gas geven en de bocht nemen. Een geoefende automobilist denkt niet na over deze handelingen, maar voert ze intuïtief uit volgens gewoonte en ervaring.

Kahneman toont aan dat mensen heel wat fouten maken omdat ze te vaak vertrouwen op hun makkelijke systeem 1. Zoals beslissingen op basis van vooroordelen of statusdrang. Dat kan grote gevolgen heb- ben. In De muizenval illustreert ETION-hoofdeconoom Geert Janssens hoe zelfs de financiële crisis een gevolg is van te weinig doordachte ‘systeem 2’-beslissingen en te veel ‘systeem 1’-beslissingen. Zoals het toekennen van leningen aan mensen die niet voldoende kredietwaardig zijn, in de veronderstelling dat de waarde van de hypotheekeigendom zou blijven toenemen (Janssens, 2014).

Toch betekent dit niet dat ons intuïtief denken ons alleen maar parten speelt. Integendeel, het maakt ons op sommige vlakken net superieur tegenover machines. Zonder intuïtief denkvermogen zouden we wellicht gek worden omdat we voor elke beslissing eindeloos moeten nadenken. Elke autorit zou aanvoelen als de eerste. Een rommelige kamer is voor de mens hooguit een ergernis omdat er opruimwerk wacht, maar we hebben doorgaans geen probleem om er ons een weg door te banen. Voor een robot is een rommelige kamer een nachtmerrie. Elke hindernis vraagt miljoenen berekeningen om erdoor te komen. We onderschatten soms wat een kunst de menselijke beweging is. Ons intuïtief denkvermogen – hoe feilbaar ook – biedt voordelen, net als onze lichamelijkheid.

Mensen ‘denken’ ook met hun lichaam en hebben daar meer dan een streepje voor op computers. Onze hersenen staan niet los van ons lichaam, maar zijn ermee verbonden via veel zenuwen. Zenuwen zijn de antennes waarlangs onze hersenen prikkels ontvangen en waardoor we bliksemsnel kunnen reageren. Zo passen de spieren in onze voeten en benen zich voortdurend aan bij het stappen op basis van indrukken uit de omgeving zoals de hardheid van de ondergrond, de hellingsgraad van het pad, eventuele obstakels onderweg zoals steentjes. De zenuwen bezorgen die indrukken aan onze hersenen, die onze spieren aansturen. Stappen is een proces van lichamelijke intelligentie waar we niet bewust bij nadenken maar waar onze hersenen wel een rol in spelen. Ook hier staat de techniek niet stil, want de Atlasrobot van Boston Dynamics kan ook uit de voeten op een ongelijke, besneeuw- de ondergrond. Maar waar de mens over gelijkaardige bewegingen nog geen seconde nadenkt, heeft Atlas wel miljoenen berekeningen voor nodig. Een ander voorbeeld van hoe onze lichamelijkheid ons voordeel biedt, is de zwaartekracht. Een mens houdt in normale omstandigheden zijn evenwicht omdat hij de zwaartekracht permanent aanvoelt. Een robot voelt geen zwaartekracht maar moet die continu meten en vervolgens berekenen hoe hij zijn evenwicht kan bewaren.

Met andere woorden: het is niet omdat mens en machine naar elkaar toe bewegen in bepaalde vaardigheden, dat de evolutie ook noodzakelijk tot een convergentiepunt zal leiden. Op bepaalde vlakken, zoals lichamelijke intelligentie en sociale vaardigheden zoals het tonen van empathie, zijn we de technologie nog ver voor. Het is ook de vraag of machines ons hierin ooit kunnen evenaren en als dat toch zo zou zijn, of we dan nog over machines spreken.

Maar zelfs wanneer de mens op deze vlakken superieur blijft aan technologie – en daar gaan we hier vanuit – betekent dit niet dat we de effecten van technologie altijd beheersen. Technologie verrijkt de mens door nieuwe mogelijkheden te creëren. Zo bracht het internet miljoenen mensen in contact met informatie waarvan ze voordien verstoken bleven. Tegelijk vormt technologie de mens tot wie hij is. Het voorbeeld van de zelfrijdende wagen toont hoe technologie verweven is met het leven zoals in beroepskeuzes, het denken over verantwoordelijkheid of de inrichting van steden. Nieuwe technologische mogelijkheden stellen ons ook voor keuzes die we voordien niet kenden. Techniek losoof Peter-Paul Verbeek illustreert dit onder meer aan de hand van de echografie. De technologische mogelijkheid van echografieën leidde onbedoeld tot nieuwe morele keuzes over wat een levenswaardig leven is. Zelfs aanstaande ouders die geen gebruik maken van de beschikbare technologie maken daarmee een keuze die een moreel waardeoordeel inhoudt. De keuze om niet te weten, is ook een keuze. (Verbeek, 2014)

Ook de gerobotiseerde wereld zal een diepgaande invloed hebben op mens en maatschappij. In het volgende deel gaan we dieper in op die menselijke kant van het hier geschetste hightechverhaal. Niet om zoals de techno-pessimisten de technologie een halt te willen toeroepen – gesteld dat dit mogelijk zou zijn. Wel om de impact die technologie op ons als mens heeft, zichtbaar te maken en ervoor te zorgen dat die ten dienste blijft staan van de mens.

Die menselijke kant van technologische innovaties blijft weleens onbelicht bij de techno-optimisten. Disruptie – in oorsprong een negatief geladen woord dat ontwrichting betekent – betekent in het discours van de optimisten vaak vooruitgang zonder meer. Dat is niet zo. Zo heeft de auto de bewegingsvrijheid van de mens enorm vergroot, maar leidde ze tegelijk ook tot les, verkeersslachtoffers en milieuvervuiling. Onder druk van morele bezwaren tegenover die negatieve effecten zien we nu technologieën die auto’s veiliger en zuiniger maken.

Met andere woorden: ethiek en technologie, mens en materialiteit zijn met elkaar verweven. Wanneer die technologie bovendien autonomer begint te functioneren, moeten we durven vooruitdenken over de in- vloed die technologie gewild of ongewild op ons uitoefent. Technologie is slechts vooruitgang als ze ten dienste staat van de mens. Echte vooruitgang vraagt dan ook een constructief-kritische kijk op technologie, zeker als die disruptief genoemd wordt.